Գեղամա լեռներում շատ էին վիշապաքարերը, որոնք տարբեր ժամանակներում տեղափոխվել են: Սովետական ժամանակաշրջանում նույնիսկ բերվել են Երևան: Նոր Նորքի զանգվածում կա վիշապների պուրակ: Գեղամա լեռներից բերված մի հսկա վիշապ էլ կանգնած է «Վերնիսաժի» մոտ՝ կառավարական շենքի դիմաց:Այժմ կանգուն են վիշապաքարերից երկուսը, որոնք գտնվում են Վանքի լճի ափին Վիշապալիճ :Աժդահակ բարձրանալիս պետք է անպայման տեսնել նաև այդ վիշապաքարերն ու ժայռապատկերները:
Ախբյուրը-Արմինե Գոգինյանի Բլոգ
Մահացածների հարձակումը սովորական լրագրողական անվանումն է 1915 թվականի հուլիսի 24-ին օգոստոսի 6 226-րդ Զեմլյանսկի գնդի 13-րդ վաշտի հակահարձակման համար, երբ հետ մղում էր գերմանական գազային հարձակումը։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Արևելյան ճակատում գտնվող Օսովեց ամրոցի պաշտպանության դրվագ. Սրանք 226-րդ հետևակային Զեմլյանսկի գնդի 13-րդ վաշտի մնացորդներն էին` 60-ից մի փոքր ավելի մարդ, որի հարձակումը ղեկավարում էր լեյտենանտ Վ.Կ.Կոտլինսկին:
Հետմահու պարգևատրվել է Սուրբ Գեորգի 4-րդ աստիճանի շքանշանով։ Առավոտյան ժամը 8-ին գերմանական բեկումը վերացվել է, և արդեն ժամը 11-ին պարզ է դարձել՝ գրոհն ամբողջությամբ հետ է մղվել։ Այս չլսված սխրանքը պատմության մեջ հայտնի է որպես «Մահացածների հարձակում»: Մահացածների հարձակումը. ինչպես 60 մահացող ռուս զինվորներ հաղթեցին 7000 գերմանացիների «Մահացածների հարձակումը» ռուսական Օսովեց ամրոցում։ Ռուսները չեն հանձնվում. — Շատերն են լսել այս հայտնի արտահայտությունը, սակայն քչերին է հայտնի, թե ինչ ողբերգական իրադարձություններ են ուղեկցել դրա տեսքին։ Ռուսները չեն հանձնվում. Առաջին համաշխարհային պատերազմի մասնակիցների մամուլն ու հուշերը այս հայտնի արտահայտության ծնունդը կապում են հենց այդ ճակատամարտի հետ։ 1915 թվականի օգոստոսի 6-ի առավոտ։ Գերմանացիները, պաշարելով ռուսական Օսովեց ամրոցը, սկսում են գազային հարձակում, հարյուրավոր բալոններից հեղուկ քլորը շտապում է դեպի ֆորպոստի պաշտպանները:
Մինչև XVIII դարը նոր տարին Ռուսաստանում չի սկսվել հունվարին, ինչպես հիմա, այլ մարտից մինչև 1942 թվականը և սեպտեմբերից 1942 թվականից հետո Նոր տարվա տոնման մասին տեղեկություններ են եղել 15-րդ դարից Մոսկվացիների «փարիզյան բառարանում» 16-րդ դար պահպանվել է Ամանորի ռուսական անվանումներ
Ամանորիին Մոսկվայի Կրեմլում արարողությունները «Նոր տարեսկզբի», «Տարվա հրաժեշտի» սկսվում էին մեր ժամանակով մոտավորապես առավոտյան ժամը իննից։ Մոսկովյան Կրեմլի տաճարի հրապարակում հյուսիսային դռների հակառակ կողմում` Արխանգելսկի տաճարի Մոսկվա և Գրանիտե պալատի կարմիր սյունասրահում, տեղադրվում էր մեծ բեմահարթակ։ Բեմը ծածկվում էր պարսկական և թուրքական գորգերով։ Արխանգելյան տաճարի և Իվան Մեծի զանգակատան միջև՝ բարձունքի վրա, դրվում էին երկու սեղաններ, որոնցից մեկը Ավետարանների, իսկ մյուսը՝ սրբապատկերների Սիմոն Ստոլպնիկ ժամանակագրի համար։ Անալոյի դիմաց դնում էին մեծ մոմեր, սեղան և արծաթյա բաժակներ օրհնված ջրերի համար։ Սեղանների հակառակ կողմում դնում էին գահեր` մեկը` պատրիարքի համար, մյուսը ` ցարի։ Մոսկվայի և ամբողջ Ռուսաստանի պատրիարքը հոգևորականների ուղեկցությամբ մտնում էր արևմտյան դռնից Ուսպենսկի տաճար։ Նրանք բերում էին սրբապատկերներ, խաչեր և վահանակներ։ Երբ պատրիարքը հրապարակ էր դուրս գալիս, Բլագովեվեշչենսկի պատշգամբից դուրս էր գալիս ցարը։ Պատրիարքի և ցարի մուտքը ուղեկցվում էր Իվան Մեծի զանգերի ձայնով։ Թագավորը ակնածանքով համբուրում էր Ավետարանը և սրբապատկերները, նրան օրհնում էր պատրիարքլը։ Կաթողիկոսը հատուկ ելույթում հարցնում էր թագավորի առողջության մասին։ Թագավորը պատասխան խոսքը ավարտում էր. «Աստված տվել է, կենդանի եմ»։ Հոգևորականները և բոյարները ըստ աստիճանի զբաղեցնում էին տեղերը թագավորի ու կաթողիկոսի շուրջը։ Մայր տաճարի հրապարակը Մոսկվա լցված էր ծառայող մարդկանցով։ Բլագավեշչենսկից մինչև Արխանգելյան տաճարը կառուցված բեմահարթակին կանգնած էին սեղանապետերը, մառանապետերը և պալատականները, իսկ նրանց հետևում որպես հյուր կանգնած էր վաճառականությունը։ Մոսկովյան Կրեմլի Բլագավեշչենսկի տաճարից մինչև Ուսպենսկի տաճար ընկած հարթակին կանգնած էին ցածր կարգի սեղանապետեր, նրանց հետևում ` ատենադպիրներ։ Հարթակում կանգնածներից էին նաև գեներալներ, հրամանատարներ, նշանավոր դեսպաններ, օտարերկրյա հյուրեր և այլ պաշտոնավորներ։ Հարթակների միջին մասում և նրանց դիմաց կանգնած էին ստրելեցներ` ռազմական դրոշներով, թմբուկներով, զենքերով։ Սկսվում էր թագավորին հարգանք և խոնարհում մատուցելու ժամը։ Մետրոպոլիտները, արքեպիսկոպոսները, եպիսկոպոսները և հոգևոր դասի մյուս ներկայացուցիչները երկուական մոտենում և խոնարհվում էին թագավորին ու կաթողիկոսին։ Կաթողիկոսը ողջույնի երկար խոսքով դիմում էր թագավորին։ Թագավորը կարճ պատասխանից հետո ակնածանքով համբուրում էր Ավետարանը և սրբապատկերները։ Հոգևոր դասի ներկայացուցիչները, մոտենալով թագավորին ու կաթողիկոսին, շնորհավորում էին գլխի խոնարհումով։ Թագավորը նույն կերպ էր պատասխանում, իսկ կաթողիկոսը՝ օրհնությամբ։ Ապա թագավորին շնորհավորում էին բոյարները և մյուս աշխարհիկ պաշտոնյաները սովորականից ավելի խոնարհումով խոնարհվելով մինչև հատակը։ Արտասանվում էր շնորհավորական ճառը։ Հետո բոյարները շնորհավորում էին կաթողիկոսին։ Երբ փոխադարձ շնորհավորանքները ավարտվում էին, թագավորին շնորհավորում էր ողջ հրապարակը։ Հրապարակում բոլոր գտնվողները, բացի ստրելեցներից, ճակատներով հատվածում էին գետնին։ Արարողության ավարտից հետո թագավորը մտնում էր Բլագավեշչենսկի եկեղեցին պատարագին մասնակցելու համար։
Առաջին համաշխարհային պատերազմ կամ Առաջին աշխարհամարտ Եվրոպայում ծագած համաշխարհային պատերազմ, որն սկսվել է 1914 թվականի հուլիսի 28-ին և շարունակվել մինչև 1918 թվականի նոյեմբերի 11-ը։ Պատերազմին, որը ժամանակին բնութագրվել է որպես պատերազմ բոլոր պատերազմներին վերջ տալու համար, մասնակցել է ավելի քան 70 միլիոն զինվորական, որոնցից 60 միլիոնը՝ միայն Եվրոպայում, ինչի արդյունքում այն դարձել է խոշորագույն պատերազմներից մեկը պատմության մեջ։ Ըստ գնահատականների՝ 9 միլիոն զինվորական և ավելի քան 7 միլիոն խաղաղ բնակիչ է զոհվել պատերազմում։ Զոհերի մեծ թվի պատճառ են եղել նաև տեղի ունեցած ցեղասպանություններն ու 1918 թվականին բռնկված գրիպի համաճարակը. արդյունքում ամբողջ աշխարհում մահացել է 50-100 մլն մարդ։ Ռազմական կորուստներն ավելացել են տեխնոլոգիական ու արդյունաբերական նորարարությունների և մարտավարական փակուղու պատճառով, ինչն արդյունք էր ծանր խրամատային պատերազմի։ Այն եղել է մարդկության պատմության ամենաարյունահեղ պատերազմներից մեկը, որը հանգեցրել է քաղաքական խոշոր փոփոխությունների, ներառյալ 1917-1923 թվականների հեղափոխությունների պատերազմին մասնակցած բազմաթիվ երկրներում։ Պատերազմի արդյունքում չլուծված հակամարտությունները նպաստել են շուրջ երկու տասնամյակ անց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկսվելուն։
1914 թվականի հունիսի 28-ին բոսնիացի սերբ ազգայնական Գավրիլո Պրինցիպը Սարաևոյում սպանել է Ավստրո-Հունգարիայի թագավորության գահաժառանգ Ֆրանց Ֆերդինանդին, ինչը հանգեցրել է Հուլիսյան ճգնաժամին։ Դրան ի պատասխան՝ Ավստրո-Հունգարիան վերջնագիր է ներկայացրել Սերբիային, սակայն վերջինս հրաժարվել է կատարել ավստրիացիների պահանջները։
Միմյանց դաշնակից պետությունները Բալկաններում ծագած երկկողմ հակամարտության արդյունքում սկիզբ առած ճգնաժամը վերածել են կոնֆլիկտի, որին մասնակցել է Եվրոպայի մեծ մասը։ 1914 թվականի դրությամբ Եվրոպայի մեծ տերությունները բաժանված էին երկու խմբավորման՝ Անտանտի, որի կազմում ընդգրկված էին Ֆրանսիայի երրորդ հանրապետությունը, Ռուսական կայսրությունն ու Բրիտանական կայսրությունը, և Եռյակ դաշինքի, որի կազմում էին Գերմանական կայսրությունը, Ավստրո-Հունգարական կայսրությունն ու Իտալիայի թագավորությունը Եռյակ դաշինքը հիմնականում ունեցել է պաշտպանական բնույթ և թույլ է տվել Իտալիային չմասնակցել պատերազմին 1914 թվականին։ Ռուսաստանը հարկ է համարել պաշտպանել Սերբիային, և հուլիսի 25-ին հրաման է արձակվել նախապատրաստվել պատերազմի, իսկ երբ հուլիսի 28-ին Ավստրո-Հունգարիան ռմբակոծել է Սերբիայի մայրաքաղաք Բելգրադը, Ավստրիային սահմանակից ռազմական շրջաններում հայտարարվել է մասնակի զորահավաք։ Համառուսական զորահավաքը հայտարարվել է հուլիսի 30-ի երեկոյան, Գերմանիան և Ավստրո-Հունգարիան ընդհանուր զորահավաք են հայտարարել հուլիսի 31-ին, իսկ Գերմանիան Ռուսաստանից պահանջել է կատարել զորացրում տասներկու ժամվա ընթացքում։ Երբ Ռուսաստանը մերժել է, Գերմանիան օգոստոսի 1-ին պատերազմ է հայտարարել՝ սատարելով Ավստրո-Հունգարիային։ Վերջինս հետևել է նրա օրինակին օգոստոսի 6-ին, իսկ օգոստոսի 2-ին ընդհանուր զորահավաք է հայտարարել Ֆրանսիան՝ սատարելով Ռուսաստանին։
Ֆրանսիայի ու Ռուսաստանի դեմ երկու ճակատով պատերազմող Գերմանիան նպատակ է ունեցել իր հիմնական ուժերը կենտրոնացնել Արևմտյան ճակատում, որպեսզի հաղթի Ֆրանսիային չորս շաբաթվա ընթացքում, ինչից հետո ուժերը կտեղափոխվեին Արևելյան ճակատ, նախքան Ռուսաստանը կհասցներ կատարել լրիվ զորահավաք. հետագայում այն հայտնի է դարձել որպես Շլիֆենի նախագիծ։ Օգոստոսի 2-ին Գերմանիան պահանջել է ազատ անցում Բելիգայի տարածքով, ինչն էական նշանակություն ուներ Ֆրանսիայի նկատմամբ արագ հաղթանակ տանելու գործում։ Երբ Բելգիան մերժել է, գերմանական ուժերն օգոստոսի 3-ի վաղ առավոտյան ներխուժել են Բելգիա և նույն օրը պատերազմ հայտարարել Ֆրանսիային. Բելգիայի կառավարությունը վկայակոչել է 1839 թվականին կնքված Լոնդոնի պայմանագիրը, և դրանում նշված պարտավորության համաձայն Բրիտանիան օգոստոսի 4-ին պատերազմ է հայտարարել Գերմանիային։ Օգոստոսի 12-ին Բրիտանիան ու Ֆրանսիան պատերազմ են հայտարարել նաև Ավստրո-Հունգարիային, օգոստոսի 23-ին Անտանտի կողմից պատերազմին է միացել Ճապոնիան, որը նպատակ ուներ առիթից օգտվելով մեծացնել իր տիրապետության սահմանները՝ գրավելով Գերմանիայի վերահսկողության տակ գտնվող տարածքները Չինաստանում և Խաղաղ օվկիանոսում։ Պատերազմի մեջ են ներքաշվել նաև այդ տերությունների գաղութները, ինչի շնորհիվ կոնֆլիկտը տարածվել է ամբողջ երկրագնդով մեկ։ Հետագայում Անտանտն ու իր դաշնակիցները հայտնի են դարձել որպես Դաշնակից ուժեր, իսկ Ավստրո-Հունգարիան ու Գերմանիան՝ Կենտրոնական տերություններ։
Ռուսական փետրվարյան և հոկտեմբերյան հեղափոխություններից հետո ռուսները դուրս եկան պատերազմից՝ Կենտրոնական ուժերի հետ կնքելով Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիրը։ 1918 թվականի գարնանը գերմանացիներն արևմտյան ճակատում անցան լայնածավալ հարձակման, սակայն Անտանտը միավորեց իր ուժերը և հզոր հակահարված տվեց գերմանացիներին։ 1918 թվականի նոյեմբերի 4-ին Ավստրո-Հունգարիան համաձայնեց հաշտություն խնդրել, և Գերմանիան, որտեղ նույնպես ահագնացել էր հեղափոխության վտանգը, 1918 թվականի նոյեմբերի 11-ին համաձայնվեց զենքը վայր դնել։ Այսպիսով, պատերազմն ավարտվեց Անտանտի հաղթանակով։
Պատերազմի ավարտին Գերմանական կայսրությունը, Ռուսական կայսրությունը, Ավստրո-Հունգարական կայսրությունը և Օսմանյան կայսրությունը փլուզվեցին։ Արդյունքում հիմնադրվեցին շատ անկախ պետություններ, այդ թվում՝ Հայաստանի առաջին Հանրապետությունը, իսկ Գերմանիայի գաղութները բաժանվեցին հաղթողների միջև։ 1919 թվականի Փարիզի հաշտության կոնֆերանսում Մեծ քառյակը կազմող պետությունները Բրիտանիա, Ֆրանսիա, ԱՄՆ և Իտալիա ստորագրեցին մի շարք պայմանագրեր։ Ստեղծվեց Ազգերի լիգան, հետագայում նմանատիպ հակամարտությունները բացառելու նպատակով։ Սակայն արդյունքում՝ եվրոպական շատ երկրներ ընկան խորը ճգնաժամի մեջ, Եվրոպայում աճեց և զարգացավ ազգայնամոլությունը, ինչի պատճառով Գերմանիայում ծնունդ առավ նաև նացիզմը՝ սրանով նպաստելով Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկզբին։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը սկսվել է սեպտեմբերի 1, 1939 թվականին և ավարտվել է սեպտեմբերի 2, 1945 թվականին: Պատերազմում ներքաշված էին աշխարհի երկրների մեծ մասը ներառյալ բոլոր մեծ տերությունները, որոնք ձևավորել էին երկու հակամարտող ռազմական դաշինքներ։ Ձևավորված ռազմական դաշինքներն էին Հակահիտլերյան խմբավորումը և Առանցքի երկրները։ Այն ամենասփռված պատերազմն էր համաշխարհային պատմության մեջ, որին ուղղակի մասնակցում էր ավելի քան 100 միլիոն մարդ 30 երկրներից։ Այն ուղեկցվեց մեծ մարդկային կորուստներով, ներառյալ խաղաղ բնակչության շրջանում, այդ թվում Հոլոքոստը որի ժամանակ մոտ 11 միլիոն մարդ սպանվեց և բնակավայրերի և արդյունաբերական կենտրոնների ռազմավարական ռմբակոծությունը, որոնց ժամանակ սպանվեց մոտ մեկ միլիոն մարդ՝ ներառյալ Հիրոսիմայի և Նագասակիի ատոմային ռմբակոծումները, ընդհանուր հաշվարկներով պատերազմի զոհ գնացին 50-ից 85 միլիոն մարդ։ Այն դարձավ մարդկության պատմության ամենաարյունալի պատերազմը։
Պատերազմի սկիզբը Եվրոպայում համարվում է 1939 թվականի սեպտեմբերի 1-ը, երբ Գերմանիան հարձակվեց Լեհաստանի վրա, ինչից երկու օր անց Բրիտանիան և Ֆրանսիան պատերազմ հայտարարեցին Գերմանիային։ Պատերազմի սկիզբ է համարվում նաև Երկրորդ Սինո-ճապոնական պատերազմի սկիզբը 1937 թվականի հուլիսի 7-ին, անգամ Ճապոնիայի ներխուժումը Մանջուրիա 1931 թվականի սեպտեմբերի 19-ին։
Որոշ պատմաբաններ, այդ թվում Ա.Ջ. Պ. Թեյլորը, կարծում են, որ Սինո-ճապոնական պատերազմը և Եվրոպայի պատերազմը տարբեր նպատակներով պատերազմներ էին և նրանք միավորվեցին մեկ պատերազմի ներքո 1941 թվականին։ Այլ պատմաբանների կարծիքով Երկրորդ աշխարհամարտը ներառում է 1935 թվականի հոկտեմբերի 3-ին սկսված Երկրորդ Իտալո-եթովպիական պատերազմը։ Բրիտանացի պատմաբան Էնթոնի Բիվորի կարծիքով Երկրորդ աշխարհամարտը սկսվել է 1939 թվականի մայիսից սեպտեմբեր կայացած Խալխին Գոլի ճակատամարտերով Ճապոնիայի և Մոնղոլիայի ու ԽՍՀՄ զորքերի միջև։
Պատերազմի ավարտի հետ կապված նույնպես կան տարակարծություններ։ Հիմնականում համարվում է, որ այն ավարվել է 1945 թվականի օգոստոսի 14-ին, Ճապոնիայի զինադադարի խնդրանքով, կամ Ճապոնիայի կապիտուլացիայով 1945 թվականի սեպտեմբերի 2։ Ճապոնիայի հետ խաղաղության պայմանագիրը ստորագրվել է 1951 թվականին։
Հիրոսիմայի և Նագասակիի ատոմային ռմբակոծումները եղել է 1945 թվականի օգոստոսի 6-ին և 9-ին, մարդկության պատմության մեջ միջուկային զենքի ռազմական կիրառման միակ օրինակները։ Այն իրականացվեց ԱՄՆ-ի Զինված ուժերի կողմից, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի եզրափակիչ փուլում պաշտոնապես հայտարարված նպատակը Ճապոնիայի կապիտուլյացիան արագացն էր, Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմի խաղաղօվկիանոսյան թատերաբեմի ռազմական գործողությունների շրջանակներում։
1945 թվականի օգոստոսի 6-ի առավոտյան ամերիկյան B-29 «Enola Gay», ռմբակոծիչը, որն այդպես էր կոչվել անձնակազմի հրամանատարի գնդապետ Փոլ Թիբբեթսի մոր անունով (Էնոլա Գեյ Հագարդ), ճապոնական Հերոսիմա քաղաքի վրա նետեց 13-18 կիլոտոն տրոտիլի համարժեքությամբ ատոմային «Փոքրիկ» ռումբը։ Երեք օր անց, 1945 թվականի օգոստոսի 9-ին «Հաստլիկ» ատոմային ռումբը նետվեց Նագասակի քաղաքի վրա B-29 «Bockscar» ռմբակոծիչի հրամանատար օդաչու Չարլզ Սուինիի կողմից։ Զոհվածների ընդհանուր թիվը կազմեց Հերոսիմայում 90-166 հազար մարդ և Նագասակիում՝ 60-80 հազար մարդ։
Վայոց Ձորի մարզի Արատես վայրում հանդիսավոր միջոցառմմբ տեղի է ունեցել դպրական կենտրոնի բացում, որը Երևանի «Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրի նախաձեռնությունն է:
Բնության գրկում շուրջտարյա կենտրոնը աշակերտներին և ուսուցիչներին կապահովի ոչ միայն բնության գրկում ճամբարային կացարաններով, այլև սերտ կապ է ստեղծում հազարամյակների պատմամշակութային ժառանգության հետ:
Այնտեղ են 10-13դդ Արատեսի վանքը, 10-րդ դարի ՍԲ Սիոն, 11-րդ դարի ՍԲ Աստվածածին եկեղեցիները, 10-16դդ խաչքարեր և բազմաթիվ այլ պատմական արժեքներ:
Արատեսի նախկին ադրբեջանաբնակ տարածքը 1990 թվականից տրամադրվել է «Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրին՝ դպրական կենտրոն կառուցելու նպատակով։
Դպրոցի ուսուցիչներից, սովորողներից կազմված ջոկատների, մասնագիտական խմբերի պարբերաբար այցերի ու մաքրման, վերանորոգման աշխատանքների շնորհիվ այսօր արդեն Արատեսն իր տարածքով ավելի բարեկարգ է ու կեցության համար պիտանի, վերանորոգվում ու վերակառուցվում են գյուղի տներն ու վերածվում ճամբարի։
Արուճ գյուղի գլխավոր վանքային համալիրը Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին է, որը գտնվում է Արագած լեռան արևմտյան լանջի ստորոտում, Արագածոտնի մարզում։ Արուճի տաճարը (Ս.Գրիգոր եկեղեցի) հայկական հոգևոր և ճարտարապետական նշանավոր կոթողներից է։ Ըստ շինարարական արձանագրությանի Արուճի եկեղեցին կառուցել է Գրիգոր Ա Մամիկոնյանը VIIդ. 60-ական թթ։ Տաճարը գտնվում է թեև կանգուն, բայց կիսավեր վիճակում։ Նախկինում ներիսց պատված է եղել Համբարձման տեսարանը ներկայացնող որմնանկարներով, որոնք այժմ գրեթե անհետացել են։ Արուճում պահպանվել են նաև բրոնզի դարի դամբարանների, հին ամրոցի, քարավանատան (XIIIդ) և այլ հուշարձանների ավերակներ։ Ավագ խորանի գմբեթարդում մոտ 7 մ բարձրությամբ պատկերված է Քրիստոսը՝ ձախ ձեռքին մագաղաթագալար։ Պատվանդանի տակ գրված է նկարչի անունը՝ Ստեփանոս։ Մատենագրական աղբյուրներում հիշատակված պալատը, որ նույնպես կառուցել է Գրիգոր Մամիկոնյանը տաճարի հարավարևելյան կողմում, բացվել է 1948-1951 թթ-ի պեղումների ժամանակ։ Վաղ միջնադարի աշխարհիկ ճարտարապետության այս հուշարձանախումբը բաղկացած է երկու առանձին շենքերից, որոնցից մեկը սյունազարդ է և իր հատակագծով ու մանրամասներով (սյուներ, խարիսխներ, խոյակներ) նման է Դվինի կաթողիկոսարանին։ Երկրորդ շենքը գտնվում է առաջինից արևելք։
Իր չափերով Արուճի եկեղեցին վաղ միջնադարյան Հայաստանի ամենամեծ պատմամշակությային կոթողներից է։
Մարդկության պատմության այդ վաղ շրջանն անվանում են նաև քարի դար, քանի որ այդ ժամանակ մարդու պատրաստած և օգտագործած պարզունակ գործիքները հիմնականում քարից էին (կայծքար, վանակատ և այլն): Քարի դարը բաժանվում է երեք մեծ շրջանի` հին քարի դար(պալեոլիթ), միջին քարի դար (մեզոլիթ) և նոր քարի դար (նեոլիթ): Հին քարի դարն ընդգրկում է հնագույն ժամանակներից մինչև Ք.ա. XII հազարամյակն ընկած ժամանակաշրջանը:
Նրանք ակամայից իրենց ճրագներով լուսավորում են Հիսուսի ճանապարհը դեպի տաճար: Այստեղից էլ առաջացել է «Տեառնընդառաջը», որը նշանակում է Տիրոջն ընդառաջ: Տոնի խորհուրդն էլ Տիրոջն ընդառաջ գնալն է: Տեառնընդառաջի ծիսական արարողակարգն սկսվում է փետրվարի 13-ի երեկոյան. եկեղեցական օրացույցի համաձայն՝ երեկոյան ժամերգությունից հետո փոխվում է օրը, և փետրվարի 14-ն սկսվում է փետրվարի 13-ի երեկոյից:Եկեղեցական կարգի համաձայն` տոնի նախօրեին` երեկոյան ժամերգությունից հետո, կատարվում է նախատոնակ, որն ազդարարում է տոնի սկիզբը: Կանոնի համաձայն՝ նախատոնակի արարողության ավարտին կատարվում է Անդաստանի կարգ` աշխարհի չորս ծագերի, արտերի և այգիների օրհնություն:Անդաստանին հաջորդում է մոմերի օրհնության արարողությունը: Օրհնված մոմի կրակով էլ վառում է Տեառնընդառաջի խարույկը` որպես Քրիստոսի լույսի խորհրդանիշ:
Հնում ծնողներն առաջնեկ տղա երեխային քառասուն օրականում տանում էին տաճար։ Հովսեփն ու Մարիամը մանուկ Հիսուսին նույնպես տանում են տաճար։ Սիմեոն անունով մի ազնիվ ու արդար մարդ, Հիսուսին տեսնելով, հասկանում է, որ նա փրկություն ու լույս կլինի մարդկանց համար և ընդառաջ է գալիս նրանց։ Այստեղից էլ առաջացել էՏյառնընդառաջը, և նվիրված է քառասնօրյա Հիսուսին տաճար բերելուն։ Այն շատ է սիրվելի դարձել բոլորի կողմից, քանի որ այդ տոնը նվիրված է Հիսուսին։
Ասում են, որ հեթանոս հայերը նույնպես ունեցել են այպիսի տոն, որը ասոցացրել են կրակի ու արևի աստծու հետ, գարնան գալստի հետ:
Պատասխանիր հարցերին՝